Словарь урока

Деепричастие на -(y)a, -(y)e

Деепричастие на -(y)a, -(y)e обозначает побочное действие (сопутствующее основному) и отвечает на вопрос nasıl «как?».

Форма на -a, -e обычно употребляется в удвоенном виде и называет повторяющееся, интенсивное, многократное действие.

Эта форма образуется путем присоединения к основе глагола на согласный аффикса -a/-e, на гласный -ya/-ye:

Yazmak - yaz + а = yaza yaza
Oynamak - oyna + y + a = oynaya oynaya
Gülmek - gül + e = güle güle
Dinlemek - dinle + y + e = dinleye dinleye

1. Geze geze sahile indik. - Гуляя, мы спустились к берегу.
2. Güle oynaya okula gidiyor. - Смеясь и играя, он идет в школу.

Иногда формой на -a, -e обозначается просто длительное действие, которое имеет определенный результат. В таких случаях эта форма утрачивает обстоятельственное значение.

1. Ağlaya ağlaya gözlerinde yaş kalmamış. - Плакала она, плакала и в ее глазах не осталось слёз.
2. Yaza yaza parmaklarım şişti. - Писал я писал, и мои пальцы опухли.

Упражнение 21.1. Напишите предложения, употребляя глаголы, данные в скобках в форме на -(y)a, -(y)e.

1. Bacalardan çıkan dumanlar, (kıvrılmak) yükseliyordu.
2. Farma’nın annesi (hıçkırmak) ağlıyordu.
3. (ağlamak) şirketten çıkıp gitti.
4. Ben gökler, kuşlar, dağlar sesini (dinlemek) dolaşıyordum.
5. (oynamak) gelin çocuklar.
6. (koşmak) bebeği görmeye gittik.
7. Bebek kokusunu (çekmek) uzun uzun kokladım.

1. Bacalardan çıkan dumanlar, kıvrıla kıvrıla yükseliyordu.
2. Farma’nın annesi hıçkıra hıçkıra ağlıyordu.
3. Ağlaya ağlaya şirketten çıkıp gitti.
4. Ben gökler, kuşlar, dağlar sesini dinleye dinleye dolaşıyordum.
5. Oynaya oynaya gelin çocuklar.
6. Koşa koşa bebeği görmeye gittik.
7. Bebek kokusunu çeke çeke uzun uzun kokladım.

Деепричастие на -(y)ıp, -(y)ip, -(y)up, -(y)üp

Эта форма образуется путем присоединения к основе глагола соответствующих аффиксов: -(y)ıp, -(y)ip, -(y)up, -(y)üp.

Gelmek - gel + ip = gelip
Açmak - aç + ıp = açıp
Bakmak - bak + ıp = bakıp

Деепричастие на -(y)ıp, -(y)ip, -(y)up, -(y)üp обозначает второстепенное, побочное действие по времени предшествующее главному. На русский язык чаще всего переводится деепричастием совершенного вида.

1. Ali çok ders çalışıp başarılı oldu. (Ali çok ders çalıştı. Başarılı oldu). - Много занимаясь, Али преуспел.
2. Bu hikâyeyi yazıp bana getireceksin. - Написав эту историю, принеси ее мне.

Упражнение 21.2. Напишите предложения, употребляя глаголы, данные в скобках в форме на -(y)ıp, -(y)ip, -(y)up, -(y)üp.

1. Şimdi (giyinmek) gelirim.
2. Anne hamur (yoğurmak) ekmek yaptı.
3. (Gezmek) eğlendin mi?
4. Bir süre (oturmak) TV izlediler.
5. Doktor yine (gelmek) Ahmet’le konuştu.
6. O hafifçe (gülümsemek) Meryem’e baktı.
7. Aynı sözleri (tekrarlamak) duruyor.
8. Bir an (durmak) düşündü.
1. Şimdi giyinip gelirim.
2. Anne hamur yoğurup ekmek yaptı.
3. Gezip eğlendin mi?
4. Bir süre oturup TV izlediler.
5. Doktor yine gelip Ahmet’le konuştu.
6. O hafifçe gülümseyip Meryem’e baktı.
7. Aynı sözleri tekrarlayıp duruyor.
8. Bir an durup düşündü.
9. Köpek terlikleri (dişlemek) yırtmıştı.
10. Anne çantayı arasından (çekmek) aldı.
11. Safiye sevinçle ellerini (uzatmak) çantayı almak istedi.
12. Yatak odasına (götürmek) gizlice dolabına sakladı.
13. Çikolatayı parmaklarının arasında (sıkmak) ezdi.
14. Kızlar yatmadan önce (gelmek) iyi geceler diledi.
15. Gezide birçok tarihi yer (gezmek) gördük.
16. Onunla (konuşmak) dertleşiyordu.

9. Köpek terlikleri dişleyip yırtınıştı.
10. Anne çantayı arasından çekip aldı.
11. Safiye sevinçle ellerini uzatıp çantayı almak istedi.
12. Yatak odasına götürüp gizlice dolabına sakladı.
13. Çikolatayı parmaklarının arasında sıkıp ezdi.
14. Kızlar yatmadan önce gelip iyi geceler diledi.
15. Gezide birçok tarihi yer gezip gördük.
16. Onunla konuşup dertleşiyordu.

Деепричастие на -(y)arak, -(y)erek

Данная деепричастная форма образуется присоединением к основе глагола аффикса -(y)arak, -(y)erek:

Bakmak - bak + arak - bakarak
Gülmek - gül + erek - gülerek

Данное деепричастие обозначает побочное действие, протекающее одновременно с главным. При переводе на русский язык используются деепричастия несовершенного вида.

1. Kuşlar kanat çırparak uçtular. - Птицы летали, махая крыльями.
2. Sağa sola bakarak yürüyorlar. - Они идут, смотря направо и налево.

Иногда форма на -(y)arak, -(y)erek может выражать условное значение:

Hasta dinlenerek iyileşecek. - Больной поправится, если будет отдыхать.

От глагола olmak образуется форма, которая может иметь особое значение, передаваемое по-русски словами «в качестве», «как»:

Buraya şef olarak değil misafir olarak geldim. - Я пришел сюда не как начальник, а как гость.

Упражнение 21.3. Напишите предложения, употребляя глаголы, данные в скобках, в форме на -(y)arak, -(y)erek

1. Onlar odasına (çıkmak) yattı.
2. Sonra da dua (etmek) çekip gitti.
3. Serdar (koşmak) yemek salonunda çıktı.
4. Anne bunun üzerine (gülümsemek) yerine oturdu.
5. Çocuklar (koşmak) eve geldi.
6. Torbayı elleri (titremek) yerine koydu.

1. Onlar odasına çıkarak yattı.
2. Sonra da dua ederek çekip gitti.
3. Serdar koşarak yemek salonunda çıktı.
4. Anne bunun üzerine gülümseyеrek yerine oturdu.
5. Çocuklar koşarak eve geldi.
6. Torbayı elleri titreyerek yerine koydu.

Деепричастие на -madan, -maden

Форма на -madan, -meden представляет собой отрицательное деепричастие образа действия и является грамматическим синонимом утвердительной формы на -(y)arak, -(y)erek.

1. Bu geceyi uyumadan geçirdim. - Не спя (без сна), я провёл эту ночь.
2. Bunu yüzüme bakmadan (ср. bakarak) söyledi. - Он сказал это, не глядя мне в лицо.

Форма на -madan, -meden называет второстепенное действие, которое совершается / совершилось / совершится прежде чем действие (раньше чем действие), выраженное основным глаголом. При переводе на русский язык, как правило, используются деепричастия от глаголов совершенного вида с отрицательной частицей «не».

1. İyice düşünmeden karar verme. - Хорошо не подумав, не решай.
2. Seni görmeden gitmeyeceğim. - Не увидев тебя, я не уйду.

Форма на -madan, -meden с послелогом önce образует в турецком языке единую грамматическую группу, переводимую на русский язык словами «до того как», «прежде чем».

1. Bu okula gelmeden önce Türkçe bilmiyordum. - Я не знал турецкий язык, до того как пошел в эту школу.
2. Bir işe başlamadan önce plân yapmalısın. - Прежде чем начинать какое-либо дело, ты должен составить план.

Упражнение 21.4. Напишите предложения, употребляя глаголы, данные в скобках в форме на -madan, -meden.

1. Aysel sesini (çıkarmak) uzun süre tereddüt etti.
2. Oturup bekliyorlar. Hem de hiç (kımıldamak).
3. Konuklarımız (gelmek) biraz önce en güzel elbisemi giydim ve saçlarımı taradım.
4. Ferhat, yanına para (almak) çarşıya gitti.
5. Sinan, şişedeki sütü bardağa (koymak) hemen içti.

1. Aysel sesini çıkarmadan uzun süre tereddüt etti.
2. Oturup bekliyorlar. Hem de hiç kımıldamadan.
3. Konuklarımız gelmeden biraz önce en güzel elbisemi giydim ve saçlarımı taradım.
4. Ferhat, yanına para almadan çarşıya gitti.
5. Sinan, şişedeki sütü bardağa koymadan hemen içti.

Упражнение 21.5. Соедините два предложения в одно, употребляя формы на -madan, -meden.

1. Oktay kapıyı çalmadı. Sınıfa girdi.
   
2. Ninem, kapıyı kilitlemedi. Uyudu.
   
3. Murat, ev ödevlerini yapmadı. Okula geldi.
   
4. Yusuf yağmurlu havada şemsiyesini açmadı. Yürüdü.
   
5. Kardeşim dişlerini fırçalamadı. Uyudu.
   
1. Oktay kapıyı çalmadan sınıfa girdi.
2. Ninem, kapıyı kilitlemeden uyudu.
3. Murat, ev ödevlerini yapmadan okula geldi.
4. Yusuf yağmurlu havada şemsiyesini açmadan yürüdü.
5. Kardeşim dişlerini fırçalamadan, uyudu.
6. Ceyhan, musluğu kapatmadı. Balkona çıktı.
   
7. Davut, terliklerini giymedi. Banyoya girdi.
   
8. Öğretmen, öğrencileri saymadı. Defteri imzaladı.
   
9. Galatasaray’ın kalecisi Taffarel eldiven takmadı. Sahaya çıktı.
   
10. Sinan, ders çalışmadı. İmtihana girdi.
    

6. Ceyhan, musluğu kapatmadan balkona çıktı.
7. Davut, terliklerini giymeden banyoya girdi.
8. Öğretmen, öğrencileri saymadan defteri imzaladı.
9. Galatasaray’ın kalecisi Taffarel eldiven takmadan sahaya çıktı.
10. Sinan, ders çalışmadan imtihana girdi.

Деепричастие на -(y)ınca, -(y)ince, -(y)unca, -(y)ünce

Данная деепричастная форма образуется от основ глаголов и выражает второстепенное действие, по окончании которого сразу протекает главное действие. Деепричастие на -(y)ınca, -(y)ince, -(y)unca, -(y)ünce рисует смену событий. Этой формой могут обозначаться как многократные, так и однократные действия.

При переводе на русский язык могут использоваться деепричастные обороты, как правило от глаголов совершенного вида, а также придаточные предложения с союзами «когда», «как только», «едва» и т.д.

Almak - al + ınca = alınca
Gelmek - gel + ince = gelince
Konuşmak - konuş + unca = konuş + unca
Görmek - gör + ünce = görünce

1. Yağmur yağınca yollar çamur oldu. - Когда пройдет дождь, дороги становятся грязными.
2. Çiçekler açılınca çevreye çok güzel kokular yayıldı. - Как только распускаются цветы, повсюду распространяется хороший запах.
3. Söz verince mutlaka yerine getirmelisin. - Пообещав, ты должен обязательно исполнить (обещанное).

Упражнение 21.6. Напишите предложения, употребляя глаголы, данные в скобках, в форме на -(y)ınca, -(y)ince, -(y)unca, -(y)ünce.

1. Meyvemi (bitirmek) gidip bakarım, dedi.
2. Baba, Serdar’ı çocuk odasında (bulamamak) bahçeye baktı.
3. Kurabiyeler (pişmek) seni çağırırım.
4. Araban (bozulmak) tamirciye telefon aç.
5. Kış güneşinin karların üzerinde ışıldadığını (görmek), içine umut yayıldı.
6. Hakkı eve (varmak) annesi onu sevinçle karşıladı.
1. Meyvemi bitirince gidip bakarım, dedi.
2. Baba, Serdar’ı çocuk odasında bulamayınca bahçeye baktı.
3. Kurabiyeler pişince seni çağırırım.
4. Araban bozulunca tamirciye telefon aç.
5. Kış güneşinin karların üzerinde ışıldadığını görünce, içine umut yayıldı.
6. Hakkı eve varınca annesi onu sevinçle karşıladı.
7. Dolaptaki torbayı (bulmak) çok sevindi.
8. Ablam ağlamaya (başlamak) ben de ağlamaya başladım.
9. Ablam çok korktuğumu (görmek) biraz yumuşadı.
10. Kapının zili (çalmak) ben de annemle kapıya koştum.
11. Akşam babam eve (gelmek), ona benimle nasıl gurur duyduğunu anlatır.
12. Ben İstanbul’a (dönmek), seni kendi işyerime alacağım.

7. Dolaptaki torbayı bulunca çok sevindi.
8. Ablam ağlamaya başlayınca ben de ağlamaya başladım.
9. Ablam çok korktuğumu görünce biraz yumuşadı.
10. Kapının zili çalınca ben de annemle kapıya koştum.
11. Akşam babam eve gelince, ona benimle nasıl gurur duyduğunu anlatır.
12. Ben İstanbul’a dönünce, seni kendi işyerime alacağım.

Словообразовательный аффикс -ı (-i, -u, -ü)

С помощью словообразовательного аффикса -ı, -i, -u, -ü от основ глаголов образуются имена существительные, реже - прилагательные с различными значениями.

Sormak - sor + u - вопрос
Dizmek - diz + i - нить, ряд, сериал
Saymak - say + ı - число, количество
Gezmek - gez + i - прогулка
Göstermek - göster + i - показ, демонстрация
Yazmak - yaz + ı - статья, надпись
Örtmek - ört + ü - покрывало
Ölçmek - ölç + ü - мерка
Kokmak - kok + u - запах
Dolmak - dol + u — полный
Batmak - bat + ı - запад